De Bogaard van den Handboog

Over de Schutterye van den Handboog, die dezen bogaard bezat en over dien bogaard zelve deelt Van Heurn in zijne Beschrijving mede, „dat zy is veel jonger van instellinge als die van den Jongen Voetboog 1). Zij werd de Handboog genaamt, omdat (hare) Schutters oudtijds met bogen schoten, waarvan de pees met de hand teruggetrokken en vervolgens los gelaaten werd, waardoor men den pijl voortdreef. De tijd haarer oprigtinge is onbekend. De schutsheer dezer Schutterye was St. Sebastiaan. De Boomgaard deezer Schutterye staat ten einde van de Tolbrugstraat tegens den Wal.”

Deze bogaard werd den 22 Augustus 1496 door de Regeering van den Bosch aan gezegde Schutterij geschonken bij

Voorzegde bogaard werd in 1772 door aankoop vergroot, want op den 23 Januari van dat jaar (Reg. n° 583 f. 16 vso) verkocht Cornelis Adriaan Zorreth, kapitein der Dragonders te den Bosch, als man van Clara Willemina Maria de Montfort, aan Carel Hendrik Jacob Sweerts de Landas, kapitein der Schuttery van den Handboog, ten behoeve van dezelve: eenen moestuin, gelegen tusschen den ingang van den bogaard der Schutterij van den Handboog ex uno en de straat ex alio, zijnde zijne vrouw aangekomen van hare ouders.

Over het gebouw, dat op dezen bogaard stond, vermeldt

Van Heurn in zijne Beschrijving het volgende: „Het schijnd in den jaare 1594 gebouwd te zijn 3), omdat de ankers in den voorgevel van (hetzelve) dit jaartal uitbrengen. In dien gevel is een groote steen gemetseld, waarop het wapenschild der Schutterye en vier kleineren uitgehouwen zijn; de laatsten schynen die der Officieren te wezen, welke tyde der stichting van het gebouw in dienst waren. Op het toppunt der gevelmuur staat het beeld van Sebastiaan, aan een geknooten boom gebonden, met eenige pylen door het lichaam. Langs den Wal is een zwaare muur, welke, volgens de steenen daarin gemetseld, in het jaar 1676 schijnd gebouwd te zijn. Van den Wal kan men langs verscheide trappen van blaauwen steen in den Boomgaard komen. Voor aan de Tolbrugstraat is een poort, waardoor dese Schutterye, wanneer die in de wapenen verschijnd, heentrekt; door dezelve komt men op een ruime plaats en vervolgens in den boomgaard, die met eenige boomen beplant is. In een der bovenkamers van het gebouw hangt een oude yzere kroon met verschelde blakere, waarop kaarsen gezet kunnen worden; onder aan die kroon is een hartshoorn van een buitengewoone groote en met veele takken vastgemaakt; men verhaald, dat dit een hoofdsieraad van een hart zoude zijn, welke voormaals in dien boomgaard gekomen en daarin gevangen zoude zijn; agter die hoornen, ter plaatse van de hersenpan, staat de afbeelding van een vrouwe met een kind, dan wat die beteekenen is my onbekend. Op een der andere kamers is een schilderye, waarop verbeeld is Sebastiaan aan een boom gebonden, die door eenige krijgslieden met pylen word doorschooten; dit stuk is tamelijk wel uitgevoerd; de naam des schilders is my, naar onderzoek daarop, niet gevonden. Boven de schoorsteen van dit vertrek hangt een oud stuk, hetgeen my voorkomt tot een autaarstuk gediend te hebben; in het mid-

Nog deelde Van Heurn t.a.p. mede, „dat het wapenschild deezer Schutterye bestaat uit een rood veld, op welk een goud kruis is en in welkers vier hoeken vier goude kruissen zijn; hoe en op wat tijd de Schutterye dit wapenschild bekomen heeft, is my onbekend". Jhr. mr. J.B. Verheyen deelde in zijne Bijdrage tot de geschiedenis der voormalige schutterijen van den Bosch p. 8 nog mede, dat deze Schutterij het navolgend vaandel voerde: St. Sebastiaan te paard en wijders in het verschiet St. Sebastiaan aan een boom vastgemaakt wordende door handboogschutters doorschoten; daaronder in

In de Officierskamer van dit gebouw werd op Driekoningendag 1764 opgericht de Sociėteit, welke eerst genaamd was: door eendragt en opregte vriendschap zaam verbonden en later de Harmonie 5). Zij vergaderde er des avonds op iederen Zon- en Maandag, totdat zij in 1792 werd overgebracht naar een gebouw op den Westwal.

Jacob Kien schonk in het jaar 1785 aan de vier Schutterijen van den Bosch, waartoe ook de hierbedoelde behoorde, eene glazen bokaal. Hij, die ze sneed, was verplicht iets in een daartoe aangelegd album te schrijven. Wat dientengevolge daarin geschreven werd, staat vermeld in het Wetenschappelijk Tijdschrift N.-Brabant 1853 p. 50 en vlgd.

Den 5 November 1787 werd door de muitende soldaten van het Bossche garnizoen in het gebouw van den bogaard, waarvan hier de rede is, verschrikkelijk huis gehouden, zooals men zien kan in Dr. C.R. Hermans Geschiedk. Mengelwerk II p. 154. Dit zal wel geschied zijn, omdat de vier Schutterijen van den Bosch, met patriotische bedoelingen bezield, in den zomer van dat jaar tot aan den 17en September d.a.v. in den moestuin der Handboogschutterij gezamenlijk hare oefeningen hadden gehouden 6). In elk geval werd om die reden eveneens de Handboogschutterij op 9 November van laatstgezegd jaar van wege de Regeering des Rijks ontbonden. Ook zij bleef daarna nog eenigen tijd als een privaat zedelijk lichaam bestaan, doch lang duurde dit niet. Haar bogaard, of zooals die in de daarvan opgemaakte akte heet: de Handboogsboogaard werd reeds 8 September 1804 by executie, geschied ten haren laste, verkocht en wel aan Reinier Otto

Zooals men uit deze omschrijving heeft kunnen zien, besloegen de bezittingen van de Schutterij van den Handboog eene groote uitgestrektheid; thans zijn zij in verschillende

Kort na laatstbedoelden verkoop zal ook wel gezegde schutterij opgehouden hebben te bestaan.

Ging men van dezen bogaard door de Tolbrugstraat naar de Markt terug, dan kreeg men oudtijds nabij het tegenwoordig kanaal de Zuid-Willemsvaart aan zijne rechterhand: Het Klooster achter de Tolbrug.